Աստծո գործերն անքննելի են

Ներսես Մեծի՝ Պապ թագավորին ուղղված նամակի մի հատված՝ բուն հին հայերեն բնագրով, ապա դրա բառային ու ոճական վերլուծությամբ, որպես թե որքան նուրբ է լեզվի կառուցվածքը և ինչպես է Ներսեսը միաժամանակ խոսում որպես հայրապետ, հովիվ և ճարտասան։

Բուն հին հայերեն բնագրից (ըստ Վենետիկյան ձեռագրի)՝

«Ո՜վ թագաւոր, որ իշխանութիւն ունիս ի Տեառն կողմից,

մի՛ բարձրացիր ի գահիդ, այլ խոնարհեա՛ ի Տեառն առաջի։

Որովհետեւ ոչ ի պատիւ քեզ տուաւ զթագաւորութիւն Աստուած, այլ ի ծառայութիւն։

Եւ սահմանեաց քեզ լինել հովիւ՝ ոչ թէ գայլ,

պահել զհօտն ի քո հովանի, ոչ թե մաշել զնա անիրաւութեամբ։

Թէ մոռանաս զԱստուած, մոռացեալ կ՛ըլնես ի Տեառն»։

Աղբյուր՝ (Թուղթ առ Պապ թագաւոր», Ներսես Մեծ, Վենետիկ, 1833թ.):

Ա) «Ո՜վ թագաւոր, որ իշխանութիւն ունիս ի Տեառն կողմից...»

Այստեղ Ներսեսը հիշեցնում է աստվածային իշխանության սկզբունքը՝ իշխանությունը ոչ թե մարդկանց կողմից տրված է, այլ Աստծուց։

«Ի Տեառն կողմից» ձևը գրաբարյան սրբազան ձևակերպում է՝ բառացի՝ from the Lord Himself։ Հիմք՝ Հռոմ. 13:1 — «Չկա իշխանություն, որ Աստծուց չլինի»։

Բ) «Մի՛ բարձրացիր ի գահիդ, այլ խոնարհեա՛ ի Տեառն առաջի»։

Սա հիասքանչ պարադոքսային հակադրություն է՝ բարձր դիրք ունեցողին կոչ է անում խոնարհվել։

Գրաբարի «խոնարհեա՛ ի Տեառն առաջի» արտահայտությունը դասական աղոթական բառակապակցություն է՝ նույնացվում է «Աստծո առաջ իջնելուն»՝ նշան հնազանդության։

Սա լեզվական մեղմ հնչողությամբ, բայց հոգևոր պատժի նախազգուշացում է․ «Մի՛ բարձրացիր»՝ այսինքն՝ մի՛ հպարտացիր։

Գ) «Որովհետեւ ոչ ի պատիւ քեզ տուաւ զթագաւորութիւն Աստուած, այլ ի ծառայութիւն»

Այստեղ Ներսեսը ձևակերպում է հայ եկեղեցական քրիստոնեական քաղաքականության առանցքը․

թագավորությունը ծառայություն է՝ ոչ վայելչություն։

Գրաբարյան «զթագաւորութիւն» ձևը ցույց է տալիս թե՛ իշխանություն, թե՛ նրա խորհուրդը՝ «թագ» և «պարտականություն» միաժամանակ։

Այս նախադասությունը դարձավ հայ հոգևոր գրականության մեջ եզակի վարկած՝ հետագայում կրկնվելով Ներսես Շնորհալու և Տաթևացու գործերում։

Դ) «Եւ սահմանեաց քեզ լինել հովիւ՝ ոչ թէ գայլ»

Թագավորի՝ որպես հովվի և ոչ թե գայլի պատկեր՝ հիանալի բիբլիական փոխաբերություն է՝ հովիվը պաշտպանում է հոտը, գայլը՝ հոշոտում։

Գրաբարի «սահմանեաց» բայը այստեղ նշանակում է «սրբաբար կարգեց», այսինքն՝ Աստված սահմանեց նրա կոչումը։ Ուղիղ կապ ունի Հովհ. 10:11-ի հետ՝ «Ես եմ հովիվը բարի, որ կյանքը դնում է իր հոտի համար»։

Ես) «Թէ մոռանաս զԱստուած, մոռացեալ կ՛ըլնես ի Տեառն»

Սա նամակի դատավճռային ավարտն է, բայց միևնույն ժամանակ՝ հոգևոր զգուշացում։

Գրաբարի կրկնությունը՝ «մոռանաս — մոռացեալ կ՛ըլնես»՝ ստեղծում է բանաստեղծական ռիթմ ու խորը աստվածաբանական կապ․

«Աստծուն մոռանալը» բերում է ինքնակործանման։ Այս հատվածը հիշեցնում է Սաղմոս 9:18-ը՝ «Աստված մոռացողների հիշատակը կորչի»։

Ներսես Մեծի այս նամակը՝ Ձայն Հայրական, ոչ դատապարտող՝ բայց աստվածային հեղինակությամբ, որը ոչ միայն քաղաքական ուղերձ էր, այլ աստվածաբանական դավանագիրք, որով և նա սահմանեց հայ պետականության գաղափարը՝ Թագավորությունը պետք է ծառայի Աստծուն և ժողովրդին։

Պապի կողմից այդ խրատը մերժելը դարձավ նրա կործանման հոգևոր պատճառը, իսկ Ներսեսի խոսքը՝ հայ քաղաքական մտքի հիմքը մինչև ուշ միջնադար ու մինչ օրս։ Պապ թագավորի սպանությունը Հայ եկեղեցական հայրերի մեկնաբանություններում և հայ միջնադարյան պատմիչների մոտ ունի ոչ միայն քաղաքական, այլև բարոյական-եկեղեցական բացատրություն։ Կարճ ու հստակ ներկայացնեմ հիմնական մոտեցումները՝ ըստ առկա աղբյուրների։

Նախապատմություն

Պապ թագավորը (370–374 թթ.) Արշակ Բ-ի որդին էր, թագավորեց կարճ, բայց հակասական շրջան։ Նա փորձեց վերականգնել Հայոց թագավորության անկախությունը՝ Բյուզանդիայի և Պարսկաստանի միջև մանևրելով։ Սակայն նրա վարքագիծը և որոշ քաղաքական քայլեր բարդացրին հարաբերությունները թե՛ եկեղեցու, թե՛ Բյուզանդիայի, և թե՛ իր մերձավորների հետ։

Ըստ Եկեղեցական հայրեր և պատմիչներ Ագաթանգեղոսի, Եղիշեի, Մովսես Խորենացու մեկնաբանությունների Պապ թագավորի սպանությունը ներկայացվում են որպես աստվածային դատաստան նրա՝ եկեղեցու դեմ գործած մեղքերի համար։ Պապը մեղադրվում է, որ «անարգեց Աստծո տունը», հեռացրեց Կաթողիկոս Ներսես Մեծին, բռնությամբ խլեց եկեղեցու ունեցվածքը, և նույնիսկ կերակրեց միսներով այն օրերին, երբ պահք էր սահմանված (մեկնաբանվում է որպես անարգանք աստվածային կարգերին)։

Այս բոլոր արարքները մեկնաբանվում են որպես հպարտություն և աստվածապղծություն, որոնց պատճառով, նա արժանացավ Աստծո դատաստանին։

Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, Գիրք Գ, գլուխ 41-ում գրում է․

«Աստծու դատաստամբ այն թագավորը՝ որ մեծացավ հպարտությամբ և բազում անիրավութիւն գործեց, իր իսկ ձեռքերով թշնամիներին մատնեց իր անձը»։

Այսինքն՝ սպանությունը՝ Տարոնում, Վարազդատի հրամանով, դիտվում է ոչ միայն քաղաքական դավադրություն, այլ վարձատրություն իր մեղքերի համար։

Եկեղեցու հայրերը (օր. Ներսես Շնորհալիի, Հովհաննես Մանդակունու ավանդության մեջ) Պապի կերպարը մատուցում են որպես օրինակ, թե ինչպես թագավորական իշխանությունը՝ առանց աստվածավախության, կորցնում է իր արժանապատվությունը։ Նրանք նշում են, որ թագավորը պետք է լինի «Աստծո կամքի գործիք», իսկ Պապը դարձավ սեփական կամքի ստրուկ։

Այս պատճառով նրա մահը դիտվում է որպես խրատ բոլոր աշխարհիկ իշխողներին, որ իշխանությունը տրված է ծառայելու, ոչ թե տիրելու համար։

___

Պապ թագավորի կերպարը դիտելով ոչ միայն պատմական, այլ աստվածաբանական-բարոյական դիտանկյունից, ինչն էլ հենց էականն է Հայ եկեղեցական մտածողության մեջ, ներկայացնեմ երեք գլխավոր եկեղեցական հեղինակների մեկնությունները՝ Ներսես Շնորհալի, Հովհաննես Մանդակունի, և Գրիգոր Տաթևացի, որոնք յուրահատուկ կերպով մեկնաբանում են Պապ թագավորի կերպարը և նրա մահվան պատճառը։

Ա) Ներսես Շնորհալի (1102–1173)

Ներսես Շնորհալին, լինելով թե՛ բանաստեղծ, թե՛ աստվածաբան, Պապ թագավորին հիշատակում է ոչ ուղղակի ձևով՝ որպես նախատինքի և ուսուցման օրինակ, այն իշխանի, որը մոռացավ իր աստվածային առաքելությունը։ Շնորհալին իր քարոզներում ասում է․ «Թագավորը, որ մոռանում է Աստծուն և չի հնազանդվում Նրա եկեղեցուն, ինքն իրեն է դատապարտում։ Որովհետև երբ թագավորությունը բաժանվի Աստծուց, այն դառնում է բռնություն», սա ուղիղ վերաբերում է Պապին․ Շնորհալու համար Պապը խորհրդանշում է հպարտության և ինքնաիրավասության մեղքը, որը հակադրվում է աստվածային կարգին։

Պապը փորձում էր ազատվել եկեղեցական ազդեցությունից՝ հեռացնել Ներսես Մեծին, վերացնել եկեղեցու ունեցվածքը, սակայն դրանով ինքն իրեն տարավ դեպի աստվածազրկություն, որի վերջը եղավ նրա մահը՝ որպես աստվածային դատաստան։

Շնորհալին ընդգծում է․ «Թագավորն առանց աստվածավախության նման է նավի, որ չունի ղեկ․ քամիները նրան կործանում են»։

Բ) Հովհաննես Մանդակունի (V դար)

Մանդակունին Պապի ժամանակներից հետո էր ապրում, սակայն նրա քարոզները հաճախ ունեն ակնարկներ դեպի այդ պատմական դեպքերը։

Նա իր «Խրատական խոսք ընդ իշխանաց» աշխատությունում ասում է. «Թագավորության սկիզբը Աստծուց է, և նրա հաստատությունը՝ արդարությունից։ Երբ թագավորը անիրավություն գործի, թագավորությունը հալվում է ինչպես մոմը»։

Սա մեկնաբանվում է որպես ընդհանուր հոգևոր բացատրություն այն երևույթների, ինչպիսին Պապի անկումն էր։

Եկեղեցական մեկնիչները նշում են, որ Մանդակունին նկատի ուներ այնպիսի թագավորների, ինչպիսին Պապն էր՝ նա, որ «թագավորեց առանց արդարության»։

Այսպիսով՝ ըստ Մանդակունու, Պապի սպանությունը ոչ թե պարզապես քաղաքական դավադրություն էր, այլ աստվածային արդարության իրականացում, երբ Աստված թույլ է տալիս՝ «բարոյական անկմամբ կործանվի իշխանությունը»։ Գ) Գրիգոր Տաթևացի (1346–1409)

Տաթևացին Պապ թագավորին օգտագործում է որպես դասական բարոյական օրինակ, թե ինչպես հպարտությունը և ինքնահավանությունը կործանում են նույնիսկ ամենազորավորին։

Տաթևացին գրում է․«Թագավորն եղև իբրև ծառա Աստծու, ոչ տիրակալ Նրան, և եթե մոռանա այդ՝ իրեն դատապարտե»։ Թեև Տաթևացին անունով չի հիշատակում Պապին, բայց մեկնիչները (օր. Միքայել Սեբաստացի, XVII դ.) նշում են, որ այդ հատվածները վերաբերում են հատկապես այն թագավորներին, որոնք հակադրվեցին եկեղեցուն և կորցրին իրենց իշխանությունը կարճ ժամանակում։

Տաթևացու մեկնաբանությունը ցույց է տալիս՝ Պապի սպանությունը ընկալվում է որպես բնական հետևանք նրա հոգևոր հեռացումից, ոչ թե պատահական քաղաքական դավադրություն՝ «Որքան թագավորն հեռանայ Աստծուց, այնքան մերձ է իր կործանմանը» - Գրիգոր Տաթևացի։

«Իմ Արցախ»-ի ՖԲ էջից

Մեկնաբանություններ